Mossen zijn primitieve sporenplanten die al heel lang op aarde voorkomen. Gezien het kleine formaat zou je ze gemakkelijk over het hoofd kunnen zien. Maar dat valt in de praktijk wel mee, omdat ze vaak dicht op elkaar geplakt voorkomen en grote matten of kussens vormen op de bosbodem, op boomstammen en op stenen en rotsen.

Veenmos is een geslacht van mossen, ook wel Sphagnum genoemd, met meer dan honderd verschillende soorten. De veenmossen houden van natte, zure en zuurstofarme omstandigheden. De plantjes vormen dikke veenpakketten die aan de onderkant afsterven en aan de bovenkant doorgroeien.

Turf

In de Gasterse Duinen laat mossenexpert Hans Colpa een plek zien waar honderd jaar geleden turf werd gewonnen. "Turf is dood veenmos", vertelt Colpa. Het veen werd afgestoken, gedroogd en als brandstof gebruikt. Hij legt uit hoe het veen zich honderd jaar later opnieuw ontwikkelt.

Onder water

"Dit is de eerste fase, het waterveenmos. De plantjes zitten nog onder water en groeien langzaam omhoog." Over het algemeen groeit waterveenmos in en langs zuur, voedselarm en stilstaand water. Je vindt ze in vennen, hoogveenslenken en greppels in vochtige heide. "Er ontstaat een bult die steeds hoger wordt. En dan komen de andere soorten veenmossen."

Zurigheid

De verzameling veenmossen creëert een eigen milieu. "Ze maken de omstandigheden heel zuur zodat alle grassen en berken doodgaan en alleen de veenmossen op het tapijt kunnen groeien. Dat wordt hoogveen genoemd." Het hoogveen is een bijzonder veentype dat wel vijf meter dik kan worden in de loop van duizenden jaren.

Hoogveen

Elders komen de veenmossen al boven het water uit. "Dan krijg je ook andere soorten. Vrij snel na de waterveenmossen komt het fraaie veenmos erbij. Maar deze vind ik het mooiste met een wijnrode kleur: het hoogveen-veenmos. De naam zegt het al, deze soort komt alleen maar op hoogveen voor. Als je dit mos hebt zoals hier, dan ziet de toekomst er rooskleurig uit."

Verband

Als turf is het veenmos algemeen bekend, maar er is nog een toepassing. "In de Eerste Wereldoorlog werd ontdekt dat het heel geschikt is als verbandmiddel. Veenmos is van zichzelf zuur en bacteriën kunnen daar niet tegen. Het werkt dus antibacterieel. Bovendien kan veenmos enorm veel vocht opnemen, wel twintig keer het eigen gewicht. Eerst droogden ze het veenmos en legden er linnen omheen. Dat werd op de wond gelegd. Tijdens de oorlog was dat het beste verband wat er maar bestond."

Lees ook:

• Veenboring brengt eeuwenoude geschiedenis aan de oppervlakte in het Fochteloërveen
• Hoogveen in Fochteloërveen herstelt in matten van aardappelzetmeel
• Op pad in de Drentse natuur: het Bargerveen